Veel mensen oordelen vaak op een reactie die gegeven wordt door iemand met als aanzet een actie. Het is waar dat mensen vaak geneigd zijn om te reageren op de directe zichtbare reactie van iemand, zonder altijd het bredere context te overwegen die de reactie heeft veroorzaakt. Dit fenomeen is relevant in meerdere contexten, waaronder interpersoonlijke relaties, communicatie, en sociale interacties.

Het concept kan gerelateerd zijn aan het psychoanalytische begrip “verdedigingsmechanismen”. Deze mechanismen verwijzen naar automatische processen in het menselijk brein die worden geactiveerd om onbewuste emotionele conflicten of angst te verminderen of te vermijden. Deze verdedigingsmechanismen kunnen invloed hebben op hoe mensen reageren op stimuli en situaties. Wanneer iemand een ander kwetst waardoor er een reactie als boosheid gegeven wordt kan er direct ingegaan worden op de boze reactie door die af te keuren. Op die wijze blijft de actie die de boosheid triggerde buiten schot wordt er daardoor geen ruimte meer geboden voor dialoog dat ingaat op de actie.

Scenario: “Vergeet het maar”

Personen:

• Peter: 40 jaar, onzeker en gevoelig voor kritiek.
• Laura: 35 jaar, direct en soms lomp in haar formulering.

Locatie:

De woonkamer van hun huis. Peter zit op de bank tv te kijken, Laura komt binnen met een tas boodschappen.

Scène:

Laura: (verzucht) Wat een drukte was het in de supermarkt. En die kassadame was ook nog eens ontzettend traag.

Peter: (kijkt op van zijn tv) O ja? Dat klinkt vervelend.

Laura: (met een sarcastische toon) Ja, joh. Superleuk om een half uur in de rij te moeten staan voor een paar broccoli’s.

Peter: (voelt zich aangevallen) Was er dan geen andere kassa open?

Laura: (kijkt hem verbaasd aan) Nee, Peter. Alle kassa’s waren bezet. Wat dacht je dat ik zou doen, in de lucht gaan zweven?

Peter: (trekt zich terug in zijn schulp) Oké, oké. Laat het maar.

Laura: (met een zucht) Wat is er nou weer? Doe niet zo flauw.

Peter: (mompelt) Vergeet het maar.

Laura: (wordt boos) Wat zeg je nou?! Kun je nou niet eens normaal doen?

Peter: (staat op en loopt weg) Ik ga even wat frisse lucht halen.

(Laura blijft gefrustreerd achter. De communicatie is mislukt.)

In dit scenario:

• Peter gebruikt Laura’s reactie als verdedigingsmechanisme: Zodra Laura kritiek uit (de drukte in de supermarkt), voelt Peter zich aangevallen en gaat hij in de verdediging.
• Hij negeert haar gevoelens: In plaats van in te gaan op haar frustratie over de lange kassarij, richt Peter zich op details (“Was er geen andere kassa open?”) en maakt hij haar belachelijk (“Wat dacht je dat ik zou doen, in de lucht zweven?”).
• Hij vermijdt verdere confrontatie: Door weg te lopen (“Ik ga even wat frisse lucht halen”) stopt Peter de discussie en vermijdt hij het om zijn kwetsbaarheid te tonen.

Gevolg:

De communicatie tussen Peter en Laura is verstoord. Peter’s verdedigingsmechanisme zorgt ervoor dat Laura zich niet begrepen en gefrustreerd voelt. De kans is groot dat soortgelijke conflicten zich in de toekomst zullen herhalen.

Op grotere schaal komt het ook nogal eens voor dat de focus zich richt op de reactie en niet of nauwelijks op de actie, of wat de reactie heeft getriggerd. Een volgend scenario maakt dat wat duidelijker.

Scenario: “Demonstratie in de mist”

Locatie:

Een drukke binnenstad op een zaterdagmiddag. Duizenden mensen zijn op straat om te demonstreren tegen de komst van een omstreden nieuw winkelcentrum. De sfeer is gespannen, maar vreedzaam.

Personen:

• Emma: 22 jaar, student en activiste, gemotiveerd om haar stem te laten horen.
• Mark: 45 jaar, agent, belast met het handhaven van de orde.
• Verslaggever: 30 jaar, vastberaden om een objectief verslag te geven van de gebeurtenissen.

Scène:

De demonstranten marcheren door de straten, scanderen leuzen en dragen spandoeken met protestboodschappen. Emma loopt vooraan mee, haar gezicht vol passie en vastberadenheid. Mark en zijn collega’s van de ME bewaken de route,proberen de menigte in toom te houden en te voorkomen dat er rellen uitbreken. Plotseling stopt de demonstratie. De menigte duwt op naar voren, er klinkt geschreeuw en er vliegen enkele stenen door de lucht. Mark en zijn collega’s treden op, proberen de demonstranten te kalmeren en de orde te herstellen. In de chaos wordt Emma gearresteerd.

Later die avond:

Op de nieuwszender wordt verslag gedaan van de demonstratie. De beelden tonen de rellen, het politiegeweld en de arrestatie van Emma. De verslaggever spreekt over “een gewelddadige demonstratie die uit de hand liep” en benadrukt de “noodzaak van handhaving van de orde”.Emma zit in haar cel, gefrustreerd en verdrietig. Ze had gehoopt op een vreedzame demonstratie, op een manier om haar onvrede te laten horen en verandering te bewerkstelligen. In plaats daarvan is ze gearresteerd en wordt ze afgeschilderd als een relschopper.

De kern van het probleem:

• De demonstratie wordt gereduceerd tot geweld: De focus ligt op de rellen en het politiegeweld, terwijl de onderliggende oorzaken van de demonstratie – onvrede over het winkelcentrum en de maatschappelijke ongelijkheid – genegeerd worden.
• De demonstranten worden gestigmatiseerd: De media portretteren de demonstranten als gewelddadig en onredelijk, terwijl hun motieven en hun recht om te protesteren niet worden belicht.
• Het politiegeweld wordt geminimaliseerd: Er is weinig of geen kritiek op de manier waarop de politie is opgetreden, terwijl er wellicht sprake was van excessief geweld.

Gevolg:

Door de focus te leggen op het geweld en te negeren van de kern van de demonstratie, wordt het onmogelijk om een ​​constructieve dialoog te voeren over de maatschappelijke problemen die aan de basis liggen van de onvrede. De kloof tussen burgers en autoriteiten wordt hierdoor alleen maar groter.

In dit scenario:

• Emma vertegenwoordigt de stem van de demonstranten die hun onvrede willen uiten.
• Mark vertegenwoordigt de autoriteiten die de orde moeten handhaven.
• De verslaggever vertegenwoordigt de media die de gebeurtenissen verslaan en het publiek informeren.

De keuzes die deze personages maken en de manier waarop ze met elkaar omgaan, bepalen de loop van de gebeurtenissen en de manier waarop de demonstratie wordt belicht in de media.

Het is een belangrijk aspect van empathie en begrip om niet alleen te reageren op de oppervlakkige reactie van iemand, maar ook de diepere achterliggende emotionele en cognitieve processen te overwegen die aanleiding hebben gegeven tot die reactie. Door dit te erkennen, kan men een meer genuanceerde benadering ontwikkelen en beter in staat zijn om compassie te tonen en constructief te communiceren met anderen.

Inzicht in de oorzaken en context van reacties kan leiden tot meer begrip, geduld en empathie in interpersoonlijke interacties. Het kan ook helpen om conflicten te voorkomen of te verminderen door de onderliggende behoeften en emoties te adresseren.

Hier is een voorbeeldscenario dat de dynamiek illustreert van een koppel in discussie waarbij een van de partners getraumatiseerd is en uit zelfverdediging of coping direct een situatie creëert waardoor de ander als schuldige wordt gezien, wat een gaslighting effect kan hebben:

Stel je een scenario voor waarin een koppel, laten we ze Sarah en Alex noemen, een moeilijk gesprek heeft over de financiële stress die ze ervaren. Sarah heeft in het verleden een traumatische ervaring gehad met betrekking tot geld en financiële instabiliteit, waardoor ze intense angst en wantrouwen ervaart wanneer het onderwerp geld ter sprake komt.

Tijdens het gesprek over de financiën, voelt Sarah zich overweldigd door angst en begint ze te reageren vanuit haar diepgewortelde trauma. Ze projecteert haar angst op Alex en beschuldigt hem ervan onverantwoordelijk te zijn en heeft het gevoel dat hij hun financiële zorgen niet serieus neemt. Ondanks dat Alex zich bewust is van hun financiële situatie en er actief aan werkt, voelt hij zich verrast en gekwetst door Sarahs beschuldigingen.

In haar nood om haar eigen angst te verminderen en haar gevoel van controle te herwinnen, creëert Sarah onbewust een situatie waarin Alex als de schuldige wordt gezien. Dit kan een gaslighting effect hebben, waarbij Alex het gevoel krijgt dat hij verantwoordelijk is voor Sarahs angsten en dat zijn inspanningen om te helpen niet worden erkend. Hierdoor ontstaat er een disfunctionele dynamiek van wederzijdse beschuldigingen en verwijten, wat kan leiden tot een gebrek aan wederzijds begrip en onnodige spanningen in de relatie.

Dit voorbeeld illustreert hoe persoonlijke trauma’s en onverwerkte emoties invloed kunnen hebben op de dynamiek van een relatie, en hoe gaslighting effecten kunnen ontstaan als gevolg van onbewuste reacties op trauma. Als je meer wilt lezen over de term Gaslighting lees dan dit artikel.

Praktische tips om verder te kijken dan oppervlakkige reacties:

1. Stel kritische vragen:

• Ga niet akkoord met de eerste aanname of uitleg. Vraag door naar de onderliggende redenen, motivaties en bewijzen.
• Gebruik vragen als: “Wat is het bewijs voor je bewering?”, “Welke alternatieve verklaringen zijn er?”, “Welke implicaties heeft deze uitspraak?”.

2. Luister actief:

• Probeer het standpunt van de ander te begrijpen, zelfs als je het niet eens bent.
• Let op hun woorden, toon en lichaamstaal.
• Vat samen wat ze zeggen om te laten zien dat je luistert en om vergissingen te voorkomen.

3. Wees nieuwsgierig:

• Benader de wereld met een open geest en een verlangen om te leren.
• Stel vragen, lees over verschillende onderwerpen en ga in gesprek met mensen met verschillende achtergronden.
• Wees bereid om je eigen mening te herzien als je nieuwe informatie krijgt.

4. Denk vanuit meerdere perspectieven:

• Probeer de wereld te zien vanuit het oogpunt van anderen, zelfs als je het met hen niet eens bent.
• Dit helpt je om hun argumenten beter te begrijpen en je eigen vooroordelen te identificeren.
• Gebruik hulpmiddelen als gedachte-experimenten en rollenspellen om verschillende perspectieven te verkennen.

5. Blijf kalm en bedachtzaam:

• Laat je niet meeslepen door emoties of vooroordelen.
• Neem de tijd om na te denken voordat je reageert.
• Probeer respectvol te communiceren, zelfs als je het oneens bent met de ander.

6. Wees geduldig:

• Het kost tijd en oefening om diepgaand te leren denken.
• Raak niet gefrustreerd als je niet meteen alles begrijpt.
• Blijf kritisch denken en stel vragen, en je zult na verloop van tijd steeds beter worden.

Extra tips:

• Lees boeken en artikelen over kritisch denken en logica.
• Volg cursussen of workshops over effectieve communicatie.
• Oefen met een vriend of familielid door met hen diepgaande gesprekken te voeren.
• Wees bewust van je eigen vooroordelen en beperkingen.

Door deze tips te volgen, kun je leren om verder te kijken dan oppervlakkige reacties en diepgaandere, genuanceerdere gedachten te ontwikkelen.

Onthoud: Diepgaand denken is een vaardigheid die kan worden geleerd en verbeterd met oefening. Wees geduldig met jezelf en blijf kritisch denken!